پیشنهادِ دوره‌ی جدیدِ حفاظت در برابرِ اشعه برای پرتونگارانِ صنعتی -

پیشنهادِ دوره‌ی جدیدِ حفاظت در برابرِ اشعه برای پرتونگارانِ صنعتی

بیش از ده سال، و شاید نزدیک به بیست‌سالی باشد که دوره‌هایی با عنوانِ ”آموزشِ حفاظت در برابرِ اشعه“ در ایران برگزار می‌شود.
این دوره‌ها در ابتدا دوره‌هایی چند هفته‌ای بودند که کارشناسانِ دفترِ حفاظت در برابرِ اشعه‌ی مرکزِ نظامِ ایمنیِ هسته‌ایِ کشور با الگوبرداری از دوره‌های مشابهِ آژانسِ بین‌المللیِ انرژیِ اتمی (IAEA) طراحی کردند. بدین‌سان و با توجه به مآموریتِ آژانس، این دوره‌ها بیش‌تر درپی افزایشِ دانشِ حفاظتیِ افرادی بود که می‌خواستند کارشناسِ حفاظت در برابرِ اشعه باشند. در آن زمان، متولیِ برگزاریِ دوره‌ها خودِ دفترِ حفاظت در برابرِ اشعه بود.
افزایشِ شمارِ پرتوکاران و الزامِ ایشان به آموزش‌های حفاظت در برابرِ اشعه سبب شد که دوره‌ها هم از نظرِ محتوا و هم از نظرِ شیوه‌ی اجرا به‌تدریج تغییر کند. پیشه‌های پرتوی به پرتونگاریِ صنعتی، غیرپرتونگاری، پزشکی، تأسیسات، غیریون‌ساز، و چندتایی دیگر دسته‌بندی شدند و اجرای آن‌ها نیز به بخشِ خصوصی واگذار شد. اکنون نزدیک به ده سال است که این دوره‌ها بدونِ هیچ تغییرِ ماهوی در حالِ اجراست؛ هرچند مدتِ دوره‌ها به‌تدریج، و البته به‌درستی، کاهش یافته است.
از میانِ این دوره‌ها، شاید دوره‌ی حفاظت در برابرِ اشعه برای پرتونگارانِ صنعتی ضروری‌ترین‌شان باشد؛ زیرا از سویی، پتانسیلِ خطر در این پیشه (آن‌گونه که آمارِ پرتوکارانِ آسیب‌دیده گواهی می‌دهد) نسبت به سایرِ پیشه‌ها بیش‌تر است و از سوی دیگر، پرتونگارها معمولاً تحصیلاتِ مرتبطی ندارند، هیچ دوره‌ی آموزشِ حرفه‌ای نمی‌گذرانند، و از خطراتِ کارِ با تابش آگاه نیستند. دوره‌ای که در حالِ حاضر برای ایشان برگزار می‌شود، با وجودِ محتوای به‌نسبت کامل‌اش، با انتقادهایی از طرفِ خودِ پرتونگاران، و مجریان و معلم‌های دوره‌ها مواجه است؛ تا جایی که گاهی علتِ آسیب‌دیدنِ پیاپی پرتونگاران را به‌اغراق تنها نبودِ آموزشِ درست می‌دانند. علتِ این انتقادها را باید در واقع‌گرایانه‌نبودنِ محتوای این دوره‌ی آموزشی جُست.
آن‌‌گونه که گفته شد این دوره‌ پایه‌اش بر دوره‌های آژانس و در واقع برای کارشناسانی‌ست که می‌خواهند با حفاظت در برابرِ اشعه در پرتونگاریِ صنعتی آشنا شوند و نه برای افرادی که می‌خواهند مستقیماً درگیرِ پرتونگاری شوند. این دوره برای دانش‌افزایی طراحی شده است و نه برای آموزشِ پرتونگار تا از خود محافظت کند. این مهم‌ترین نقصِ دوره است که کم‌وبیش دیگر دوره‌های حفاظتی نیز از آن رنج می‌برند. برای درکِ این نقص کافی‌ست خودمان را در جایگاهِ کاریِ پرتونگاری بپنداریم که در شرایطِ بدِ آب‌وهوایی، تاریکیِ شب، شتاب‌زدگی، دست‌مزدِ کم، و . . . باید در ارتفاع از جوشی تصویربرداری کند.
به‌نظر می‌رسد روشِ مناسب برای این‌که یک پرتونگار حفاظت در برابرِ اشعه را از اولویت‌های کار خود بداند تنها این باشد که از ابتدا رویه‌ی درستِ پرتونگاری را فراگیرد و به آن عادت کند و نیز این‌که نکاتِ حفاظتی را آن‌قدر شنیده باشد که ملکه‌ی ذهن‌اش باشد. بر این اساس، دوره‌ی حفاظت در برابرِ اشعه برای پرتونگارانِ صنعتی در ده عنوانِ درسی طراحی شده است و انجمنِ حفاظت در برابر اشعه‌ی ایرانیان این دوره را به‌عنوان جای‌گزینی برای دوره‌های فعلی پیش‌نهاد می‌کند.
مهم‌ترین ویژگی‌های این دوره از این قرار است:
ـ مخاطب این دوره پرتونگاری در نظر گرفته شده است که تحصیلات‌اش حداکثر دیپلم است و میانه‌ی چندانی با ریاضیات و فیزیک ندارد؛ از این رو، از ریاضیات و فیزیک تا حدِ ممکن پرهیز شده است. برای محاسباتی که گریزی از آن‌ها نیست، نموگرام‌هایی طراحی شده است که می‌تواند ابزارِ دستِ پرتونگاران باشد.
ـ سعی شده است اهمیّت کارِ پرتونگاری برای پرتونگاران توضیح داده شود تا ایشان با افزایشِ عزتِ نفس‌شان به سلامتیِ خود بیش‌تر توجه کنند. نخستین درس، تحتِ عنوانِ آزمون‌های غیرمخرب، بیش‌تر به این منظور در سرفصل‌ها گنجانیده شده است.
ـ سازوکارِ تولید و انتشارِ تابش، و نیز نحوه‌ی کارِ تجهیزاتِ پرتونگاری به‌زبانی روان و با کمکِ انیمیشن‌ها و تصاویرِ ساده توضیح داده شده است. از آن‌جا که در حالِ حاضر، پرتونگاران برای کارشان هیچ آموزشی (آموزش‌های سطحِ یک یا دوی پرتونگاری) نمی‌بینند؛ این مقدمات ضروری است. دو درس منابع تابش و تجهیزاتِ جانبی به این منظور است.
ـ تمرکزِ دوره بر پرتونگاری با دوربین‌های گاماست؛ زیرا فراپرتوگیری‌ها و، به‌ویژه، حوادثِ پرتوی تقریباً همگی مربوط به این دوربین‌هاست و نه دستگاه‌های مولدِ ایکس.
ـ در درسِ اثراتِ زیان‌بار تابش، بیش‌تر به پرسش‌هایی که پیش‌بینی می‌شود می‌تواند برای پرتونگارها پیش آید پاسخ داده می‌شود؛ و کم‌تر به سازوکارهای آسیب‌رسانیِ پرتوها پرداخته شده است.
ـ در درسِ کمیّت‌ها و یکاها و نیز دزسنجی، پرتونگار فرامی‌گیرد که چه‌گونه از دستگاه‌ها و کمیّت‌های حفاظتی برای حفاظت از خود استفاده کند.
ـ از بیانِ ضوابط و مقرراتی که به کار پرتونگاران نمی‌آید پرهیز شده است و در درس قوانین و مقررات علاوه بر وظایفِ پرتونگارها به حقوقِ ایشان نیز توجه شده است.
ـ مراحلِ یک فرایند پرتونگاری، بگوئیم سالم، در قالبِ یک عنوانِ درسی آورده شده، و کارِ عملی هم برای آن پیش‌بینی شده است.
ـ سوانحی که در پرتونگاری با دوربین شایع است در قالبِ نمونه‌های واقعی برای پرتونگاران تشریح می‌شود و رویکردِ درستِ مواجهه با این سوانح به ایشان آموزش داده می‌شود.
ـ بالاخره، تمام دوره مملو از تکرارِ نکاتِ کلیدی برای حفاظتِ پرتونگاران و مردم است.
ـ لازم است که آموزگارانِ این دوره پیش از حضورِ در کلاس با اهدافِ و مشخصاتِ دوره و هریک از درس‌ها و نکاتی که در طراحیِ آن در نظر بوده است آشنا شوند. به این ترتیب، برگزاریِ دوره‌های آموزشِ مربیان برای ایشان ضروری است.
شکی نیست که دوره‌ی طراحی‌شده نقاطِ ضعفی دارد که تا به اجرا درنیاید روشن نخواهد شد. انجمن امیدوار است پس از اجرایی شدنِ این دوره به اصلاحِ آن بپردازد. تا آن‌زمان نیز انجمن از هرگونه انتقادی به این دوره استقبال می‌کند.